كتاب دده قورقود كه از شاهكارهای ادبی- فولكوریك جهانی است،از یك مقدمه و 12 داستان تشكیل شده است.داستانها به نثر و نظم نوشته شده است و در خلال آنها انواع مختلف آثار ادبی شفاهی مانند بایاتی،نغمه،ضرب المثل و حتی مرثیه دیده میشود.اثری حماسی است و هر كدام از داستانها درباره دلاوریها و ماجراهای دل انگیز یكی از قهرمانها ساخته شده است.معهذا هر 12 داستان با یكدیگر نیز ارتباط دارند.در این داستانها جسارت و مردانگی و قهرمانیها و عادات و معیشت و عقاید تركان اغوز شرح داده شده و وطن خواهی و مهمان دوستی و محبت مادر و فرزند و حرمت زنان و خصلتهای انسانی ستوده شده است.داستانها از قسمتهای منثور و منظوم تشكیل شده و نثر داستانها ساده و به زبان مردم است.اشعار داستانها در حدود دو هزار بیت است و سی در صد كتاب را تشكیل میدهد.این اشعار را اوزانها (شعرای خلق كه امروز به آنها عاشیق میگویند)سروده و همراه ساز آنها (قوپوز) با آهنگهای آذری خوانده میشود.دو قسمت نثر و شعر داستانها به دنبال یكدیگر میایند.این داستانها مانند آئینه ای تمام نما فرهنگ عامیانه یا فولكلور این اقوام را در طول تاریخ نشان میدهد.

مقدمه كتاب بعدا و به قلم گردآورنده داستانها نوشته شده و نثر آن با متن داستانها متفاوت است.نویسنده كتاب و تاریخ آن معلوم نیست.ظاهرا كتاب در نیمه دوم قرن میلادی15 تدوین شده است،ولی تاریخ و وقایع داستانها قدیم تر است.خود اینجناب با در نظر گرفتن تحقیقات دانشمندان به این نتیجه رسیده ام كه این داستانها در آذربایجان و شرق آناطولی و با الهام از وقایع تاریخی ساخته شده است.منتها ریشه آنها تا آسیای میانه میرسد.از نظر خصوصیات زبانی مربوط به زمانی است كه هنوز تركی آذربایجانی از تركی آناطولی جدا نشده بود.یعنی،همانطور كه در مقدمه كتاب ذكر شده به لهجه اغوز نوشته شده است(كتاب دده قورقود علی السان طایفه اغوزان)معهذا بیشتر ویژگیهای تركی آذری در مرحله تشكیل را در خود حفظ كرده است.اسامی جاهائیكه بعنوان محل وقوع حوادث و داستانها آمده (گنجه،بزدعه،قلعه الینجه،گویجه گولی یا دریاچه گویجه،درشام و دربند) مربوط به آذربایجان است ولی از شهرهای شرقی آناطولی (طرابزون،بایبورد و ماردین) هم بنام شهرهای همسایه كافر یاد شده كه میتواند درباره تاریخ وقوع حوادث نیز اطلاعات تقریبی بما بدهد.با این ترتیب این وقایع مربوط به زمانی است كه هنوز این شهرها از طرف تركان سلجوقی (اغوزها) فتح نشده و سكنه شان بدین اسلام درنیامده بودند،یعنی قرن 12 میلادی و یاقبل از آن.به نظر پروفسور و.و.بارتولد مستشرق معروف روسی كه عمری را در تحقیق دده قورقود گذرانیده و همچنین پروفسور م.ارگین استاد ادبیات تركی دانشگاه استانبول ،حوادث اصلی داستانها در آذربایجان رخ داده است.

از این اثر دو نسخه خطی یكی در كتابخانه درسدن آلمان و دیگری در كتابخانه واتیكان موجود است.نسخه واتیكان بعدا پیداشده و ناقص است.هر دونسخه به حروف عربی نوشته شده است.كتاب دده قورقود به زبانهای مختلف ترجمه و چاپ شده است.در تركیه و جمهوری آذربایجان هم عین كتاب و هم به حروف لاتین و سیریلیك به دفعات چاپ شده و مورد بررسی علمی دانشمندان اروپایی (دیتس و فیشر) و روسی (بارتولد) و تركیه(اورخان شائق،محرم ارگین) و آذربایجان (حمید اراسلی،دمیرچی زاده،جمشیدوف)قرار گرفته است.

در ایران سهند(ب.قراچورلو)شاعر فقید آذربایجان داستانها را به شعر سروده و قسمت اول آن را علی رغم ممنوعیت رژیم پهلوی در دوجلد بنام سازیمین سوزو (سخن ساز من)چاپ كرده است.بعد از انقلاب كتاب دده قورقود با املاء امروزی از طرف م.ع.فرزانه چاپ شده و در مجله وارلیق نیز اینجناب دو مقاله درباره دده قورقود نوشته ام.(دكتر جواد هیئت، ادبیات شفاهی خلق اذربایجان،وارلیق،تابستان 1360)

ترجمه فارسی دده قورقود نیز از ترجمه های انگلیسی و امریكایی به نامهای بابا قورقود و حماسه دده قورقود چاپ شده است(بابا قورقود ،جفریل ویس،ترجمه فریبا عزب دفتری و محمد حریری اكبری،نشر ابن سینا،تبریز 1355) و (انار،حماسه دده قورقود ، ترجمه ابراهیم دارابی ،نشر نوپا،تهران،1355)

دده قورقود كه این كتاب به نام اوست و در همه داستانها حاضر بوده و در اخر هر داستان وارد صحنه میشود و داستان را با سخنان نغز و پند آمیز خود به پایان میرساند یكی از اوزان ها و در عین حال ریش سفید و دانا و مصلحت اندیش قبیله اغوز است.

دیتس ، دانشمند آلمانی ، ترجمه داستان تپه گوز (هیولای یك چشم)را به آلمانی منتشر ساخته و آن را با اودیسه هومر مقایسه كرده و نظر داده است كه هومر در سرودن اودیسه از این داستان كهن كه بعدها در بخشی از كتاب دده قورقود جای گرفته بهره جسته یا دست كم از مضمون آن باخبر بوده است.در داستانهای دده قورقود زنان منزلتی بالا و همطراز با مردان دارند.در این داستانها خانواده تك زوجی(مونوگام) است و یكی از راه و رسم انتخاب همسر هماورد بودن دختر و پسر در اسب سواری و تیر اندازی و شمشیر زنی و كشتی و جنگاوری است.

از نظر دستوری دده قورقود در حدود 90 درصد با زبان معاصر آذری مطابقت مینماید.در ضمایر و قیود و حروف ربط در طول هشتصد سال سیر تكاملی ،بعضی تغییرات پدید آمده است،بعضیها متروك و بعضیها هم هنوز عینا بكار میرود.مثلا "بن" به "من" ،"قانقو" به "هانگی"، قاچان به "هاچان"،"اول" و "شول" به "او"(اغلب این واژه ها تا اواخر قرن 18 نیز در آثار شعرا بكار میرفت.) "بیرله" به "ایله"، "كیبی" به "كیمی" و "آوه ت"تبدیل به بلی (عربی) شده است.

از نظر لغوی نیز كما بیش تفاوتهایی با زبان معاصر در آن دیده میشود.لغات خارجی هم بسیار كم دارد مثلا در تمام كتاب 350 كلمه عربی و 136 كلمه فارسی هست كه اغلب اصطلاحهای مذهبی و جنگی است.كلمات تركی یا عینا در زبان امروزی بكار میرود ،یا تغییراتی در آنها رخ داده، و یا اینكه بكلی متروك شده اند.

در دده قورقود كلمات مترادف زیاد، و اغلب با هم بكار رفته است.در بعضی جاها كلمات مترادف هر دو تركی ولی مربوط به لهجه های مختلف است.مانند"ائت،قیل=بكن"و"دئه،سؤیله،آییت،دگیل=بگو""اسن،ساغ=سالم"،"قیزیل،آلتون=طلا"و"گئتمك،وارماق=رفتن"و"ییگیت،آلپ،جلاسون،آره ن،اؤوره ن=قهرمان"،"یاقشی،یاخشی،ائیو،ییك=خوب"و"توی،دوگون=عروسی" و نظایر اینها.در برخی موارد یكی از كلمات مترادف تركی و دیگری عربی یا فارسی است كه با هم بكار رفته اند مانند:آغیر و عزیز،یازی و یابان،اوچماق و بهشت،ایاق و صراحی ،ساواش و جنگ ،تانری و الله، و نظایر اینها.

این قبیل كلمات نشان میدهد كه اولا زبان دده قورقود زبان خالص قبیله اغوز نیست بلكه امیخته ای از زبانهای قبایل اغوز و قبچاق و تركان شرقی است،یعنی زبان تركی آذری در مرحله تشكیل است و بكار بردن كلمات عربی و فارسی با كلمات مترادف تركی نشانگر آن است كه در این دوره كلمات عربی و فارسی تازه وارد زبان مردم شده و هنوز برای همه قابل فهم نبوده و لذا همراه با كلمات هم معنای تركی بكار رفته است.این قبیل كلمات كه بیشتر از راه نفوذ دولتی و مذهبی و عرفان و ادبیات وارد تركی شده بعد از مدتها جای كلمات تركی را گرفته و در دوره های بعدی مستقلا بكار رفته است.

از :دكتر جواد هیئت،سیری در تاریخ زبان و لهجه های تركی،نشر پیكان